Escaleren betekent ‘steeds ernstiger worden’, ‘verergeren’, ‘uit de hand lopen’. Het heeft een verrassende en moderne herkomst, ook al zit het Latijnse woord scalae ‘ladder, trap’ erin. We hebben escaleren en escalatie te danken aan … de roltrap!
Hoe zit dat precies? Ik parafraseer het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, dat je in de Etymologiebank gratis kunt raadplegen.
Sinds de jaren zestig kennen we in het Nederlands escalatie als ‘verernstiging van een militair conflict’. Tegenwoordig is de betekenis algemener: ‘verernstiging van een situatie zonder uitzicht op een einde’.
Roltrap
Zoals veel nieuwere woorden hebben we dit uit het Engels geleend: escalation. Dat kwam van to escalate (‘stapsgewijs erger worden’), het figuurlijke gebruik van de oudere letterlijke betekenis ‘met een roltrap omhooggaan’. Want: het is het werkwoord dat bij escalator (‘roltrap’) hoort, een woord uit 1900.
Van oorsprong was Escalator een merknaam, en die was weer gevormd naar het voorbeeld van elevator (‘lift’). Daarin werd to escalade verwerkt (‘met ladders bestormen’. Het Franse woord escalade (‘bestorming met ladders’) bestond al in de vijftiende eeuw. De basis ervan is het Latijnse scalae (‘ladder, trap’).
Als tussenstap voor bovengenoemde neologismevorming diende wellicht het begrip escalator clause ‘clausule of contract waardoor prijzen, lonen e.d. kunnen stijgen (in theorie onbeperkt, dus als een roltrap) om aan bepaalde standaarden te kunnen blijven voldoen’.
Het werkwoord escaleren hebben we in het Nederlands afgeleid van escalatie, een eenvoudig en veelvoorkomend procedé – al gaat het vaker andersom, van werkwoord naar zelfstandig naamwoord. De betekenis is trouwens uitgebreid van alleen ‘ernstiger worden’ naar ook ‘ernstiger maken’, en heel specifiek: ‘naar een hoger niveau in de organisatie brengen om daar tot een oplossing te komen’.
“Een regionaal dashboard met een instrumentenkist en een escalatieladder.” En niemand die zegt: doe ‘ns normaal man. https://t.co/8TtFHztFQP
— Japke-d. Bouma (@Japked) August 17, 2020
Escalatieladder
De escalatieladder die minister De Jonge in de strijd tegen corona wil inzetten, is een begrip dat in 1997 is geïntroduceerd door Friedrich Glasl. Het is een model dat van oorsprong bedoeld is om te analyseren via welke fases een conflict verloopt en het vervolgens te kunnen beheersen door die stappen terug te zetten. De escalatieladder heet ook wel de conflicttrap.
In heel wat sectoren wordt die escalatieladder gehanteerd voor conflictbeheersing: in het onderwijs (voor conflicten tussen kinderen in de klas), in de bedrijfswereld, bij de overheid en ook in mediation tussen bijvoorbeeld ex-partners. En blijkbaar kan de escalatieladder van pas komen in de hulpverlening (zoals tijdens de coronacrisis), al moeten we nog zien of de autoriteiten daar in dit geval niet een heel ander model mee bedoelen.
Opschalen
Wat moet een overheid doen als een crisis escaleert? Opschalen! Een stap omhoog zetten in de bestrijding ervan, dus, met meer inzet van mensen, middelen en maatregelen.
De oplettende lezer kan nu een verband zien tussen schaal en scalae – en dat is er ook. Ons woord schaal voor ‘maatstaf’ (‘op kleine/grote/uitgebreide schaal’, denk ook aan een schaalmodel en de schaal van Richter) komt via het Duitse Skala of het Engelse scale van het Italiaanse scala (‘ladder, trap’), dat natuurlijk het Latijnse scalae als basis heeft. Kijk ook hiervoor weer in de Etymologiebank.
De-escaleren
Dat afschalen de tegenhanger van opschalen is, is natuurlijk niet moeilijk te raden. Overigens heeft ook escaleren zo’n antoniem: de-escaleren. En nu maar hopen dat de de-escalatie van de coronacrisis op een overzienbare tijdschaal plaatsvindt.
Krijg je nooit genoeg van etymologie? Ik schrijf er vaker over.
Abonneer je op de nieuwsbrief van Doet iets met taal. Zes keer per jaar leerzame en opvallende artikelen over taal van mij en anderen. Gratis, en uitschrijven kan natuurlijk op elk moment.
Je ziet en hoort steeds meer ‘we escaleren de kwestie’.
Hier dus een persoonsvorm en niet een onderwerp.
Kan of moet dat inmiddels door de beugel zoals gesuggereerd wordt in jullie bericht?
Ja, dat nieuwere gebruik van escaleren komt voor veel mensen nog wat vaktalig over, maar is al zo algemeen dat woordenboeken het al een tijdje vermelden.
In het Vlaamse bedrijfsleven komt “escaleren” soms voor in de betekenis “hoger in de hiërarchie brengen”. Bel je met een moeilijke vraag voor een elektriciteitsleverancier? Die vraag gaan ze even “escaleren” = ze raadplegen een superieur. Ik vind het niet aangenaam klinken zo.
Ludwig Wittgenstein (filosoof) gaf een filosofische betekenis: ladder……. ((ik weet niet of hier ( …….) het woord beklommen moet staan, waarmee je omhooggeklommen bent, (naar kennis etc. )) beklommen, alle kennis en boeken wegwerpen :dan is het doel bereikt: welk doel weet ik niet, in ieder geval geen voetbaldoel. het spijt me van mijn opmerking.
Om het jargon nog erger te maken: in samenwerkingsverbanden tussen klant en leverancier wordt er tegenwoordig een gelaagde besturingsstructuur ingericht, de GOVERNANCEstructuur, waar escalatie dan één van de diverse voorgedefinieerde processen is. Escalatie betekent daar: “Wij komen samen niet uit dit probleem; ik informeer nu mijn eersthogere en als jij dat ook doet vechten zij het onderling maar uit.” Dus niet zozeer raadplegen als wel het probleem / de onenigheid ergens anders laten oplossen.