’Dames’ en ‘heren’: hoe je iemand (niet) moet aanspreken
Wat is er gebeurd met ‘Meneer’? Dat vroeg ik me tien jaar geleden af toen ik voor het eerst met ‘Heer’ werd aangesproken. En dat is sindsdien steeds vaker gebeurd. ‘Heer’ en ‘dame’ verdringen ‘meneer’ en ‘mevrouw’. ’Dame, wenst u een kopje koffie?’ ‘Voor u, heer, de linzensoep.’ ‘Heer Van Wingerden, uw auto staat weer voor u klaar.’ Heer of meneer, dame of mevrouw, hoe moet het nou?
Die heren- en damesmode vind ik kortom een rare trend. Wie zou er ooit mee begonnen zijn? In elk geval is het in Nederlandse horeca en winkels tegenwoordig hinderlijk aanwezig. Het lijkt wel of het personeel daar collectief een cursus ‘dame’ en ‘heer’ zeggen heeft gevolgd!
Ik vind het bovendien met m’n protestantse opvoeding altijd een beetje verwarrend om God te horen aanroepen en dan te beseffen dat ze het tegen jou hebben met hun ‘Heer! Kan ik nog iets voor u betekenen?’ Oké, bij ‘Dame!’ heb je dat probleem niet. Dat scheelt dan nog.
Hoe dan ook, er is volgens mij geen reden om massaal op dat kolderieke ‘dame’ en ‘heer’ over te stappen; het klinkt in mijn oren stijver en ouderwetser dan ‘mevrouw’ en ‘meneer’, dus we schieten er niks mee op. Tijd om de conventies (en de alternatieven) eens op een rijtje te zetten.
Aanspreken
Bij vrouwen is de regel simpel: het woord mevrouw volstaat altijd. ‘Mevrouw Jansen, u kunt uw bestelling ophalen!’ ‘Kunt u vinden wat u zoekt, mevrouw?’
Bij mannen heb je de keuze uit heer, mijnheer en meneer. Die laatste vorm is in veel gevallen de beste: ‘Pardon meneer, mag ik er even langs?’, ‘De bestelling voor meneer Van Wingerden staat klaar’, en zelfs: ‘meneer de minister’. Mijnheer is de formele en zelden nodige variant van meneer: ‘mijnheer de minister’.
Heer is op zichzelf géén aanspreekvorm (behalve van God dan: ‘Doorgrond m’, en ken mijn hart, o Heer’). Het komt altijd voor in combinatie met het lidwoord de of een woord als geachte of beste – al hebben we het dan in feite al over schrijftaal; als je al ‘Beste’ tegen iemand zegt, zeg je ‘Beste meneer’. In gesproken taal kun je heer dus het best altijd vermijden.
(Aan)schrijven
Als je iemand netjes wilt aanschrijven, in een mail of brief bijvoorbeeld, dan kan dat bij vrouwen altijd met mevrouw, en bij mannen met heer of meneer.
Het woord heer hoort, zoals gezegd, nooit alleen te staan. In bijvoorbeeld een adressering schrijf je de heer (of afgekort: dhr.), en in een aanhef Geachte heer of Beste heer. Daar komt de achternaam achter, als je die weet: ‘Geachte heer Van Wingerden’.
Zo langzamerhand vinden steeds meer mensen heer wel zó stijf dat ook in deze gevallen meneer gaandeweg gebruikelijker wordt; zowel in de adressering (‘Meneer W.P. van Wingerden’) als in de aanhef (‘Geachte/Beste meneer Van Wingerden’). Een logische ontwikkeling: zo sluit de aanschrijving meer aan bij hoe je iemand zou aanspreken.
(Vandaar ook dat ik de omgekeerde ontwikkeling, het gebruik van het formele en schrijftalige heer in de spreektaal, zo onbegrijpelijk en tegennatuurlijk vind.)
Ook als je óver iemand schrijft of praat, zijn meneer en mevrouw de gebruikelijke woorden: ‘Ik zoek het dossier van meneer De Wit’; ‘Hartelijk dank aan meneer en mevrouw Vermeulen voor hun donatie.’ De heer in plaats van meneer kán, maar is wat afstandelijk.
‘Dame’
In het verhaal over aanspreken en aanschrijven hierboven ontbreekt ‘dame’ als optie. Niet voor niets, want het standaardwoord voor vrouwen is mevrouw: ‘Een witte wijn voor mevrouw’, ‘Mevrouw K.M. Jansen’. Alleen voor een groep vrouwen wordt ‘Dames’ gebruikt, en voor een gemengde groep ‘Dames en heren’.
Neutraal
In deze non-binaire tijden klinkt dat ook al een beetje ouderwets; NS zegt niet voor niets inmiddels ‘Beste reizigers’ en je kunt ook prima alternatieven bedenken als ‘Mensen’, ‘Beste aanwezigen’ enzovoort.
Hoe je één persoon genderneutraal aanspreekt, daar is nog geen vast systeem voor. Maar er zijn zeker methodes om in een concrete situatie niet óf ‘meneer’ óf ‘mevrouw’ te hoeven zeggen, bijvoorbeeld:
- ‘meneer of mevrouw Jansen’
- voor- en achternaam: ‘Kim Jansen’
- ‘patiënt, cliënt, student, collega (enz.) Jansen’
Voor het aanschrijven vind je een lijst mogelijkheden bij Onze Taal.
Advies over taal nodig? Ik corrigeer teksten en geef lezingen.
Ik ben het helemaal met je eens: dame en heer is onnodig formeel. Wat ik trouwens nog het allerergst vind, is jongedame of mejuffrouw. Dat vind ik eigenlijk op geen enkele leeftijd oke, maar na je 12e wordt het al onnodig kleinerend.
‘Heer’ speelt al jaren een rol in met name in sectoren zoals garagebedrijven en de bouwwereld. Kom je binnenlopen, dan word je steevast aangesproken met ‘heer’, dat is absoluut niet nieuw! Wél nieuw is het gebruik in die andere dienstverlenende tak: de horeca.
Naar mijn gevoel wordt heer vooral door wat stoer willende overkomen mannen gebruikt. Let de komende tijd maar eens op of vrouwen ook ‘heer’ gebruiken. Ik wed van niet!