Waarom heet de Indiase variant van het coronavirus nu de ‘deltavariant’? En hoe komt het dat we de Griekse letter delta (Δ) zo vaak tegenkomen in onze taal? Een inventarisatie.
De tsunami aan coronabesmettingen die sinds begin juli onze delta overspoelt, baart grote zorgen. De naam ‘deltavariant’ was ook al wel een veeg teken voor ons laaggelegen land. Niet dat die ernaar genoemd was, overigens. Deze betekenissen van delta hebben niet met elkaar te maken. Hoe zit het dan wel?
Betekenis delta
In het kort: wat betekent delta (de, m/v) allemaal in het Nederlands? De dikke Van Dale geeft vijf betekenissen:
- de vierde letter van het Griekse alfabet (symbool: δ, Δ)
- (aardrijkskunde) land ingesloten door de armen waarin zich een rivier bij zijn uitmonding verdeelt
- (metonymisch) de gezamenlijke rivierarmen bij de monding van een rivier
- (luchtvaart) deltavleugel
- (metonymisch) vliegtuig met deltavleugels
Wat zijn er nog meer voor deltawoorden? Ik deel ze thematisch in:
- rangorde of indeling
- driehoekige vorm
- rivierdelta
Rangorde of indeling
De delta is de vierde letter in het Griekse alfabet. Net zoals we indelingen maken waarbij we in plaats van cijfers (1, 2, 3, 4, …) letters gebruiken (A, B, C, D, …), kan dat ook met het Griekse alfabet: alfa, bèta, gamma, delta, enzovoort.
Heel bekend is de indeling van de wetenschap in drie hoofdgebieden: alfa (producten van de menselijke geest: taal, literatuur e.d.), bèta (natuur: wis-, natuur-, schei- en sterrenkunde) en gamma (de mens: sociologie, psychologie, economie e.d.). Een vierde categorie (delta) is blijkbaar niet nodig.
De delta duikt wel tussen andere Griekse letternamen op in:
deltagolf: hersengolf met een frequentie van 1‑4 hertz
deltaslaap: diepe slaap die in de eerste vier uur van de nachtrust optreedt, met lage hersengolven (deltagolven)
deltastralen: secundaire elektronenstraling, ontstaan door de inwerking van bètastralen op omliggende atomen
Deltavariant
Ook de deltavariant van het coronavirus hebben we aan zo’n categorisering te danken. De indeling van coronamutaties in alfavariant, deltavariant e.d. is pas op 31 mei 2021 door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) gepubliceerd.
Tot voor kort werden varianten genoemd naar het land waar ze het eerst geïdentificeerd waren. Na de Britse, de Zuid-Afrikaanse en de Braziliaanse variant dook de Indiase variant op.
Probleem: zo’n benaming is stigmatiserend, alsof een bepaalde mutatie de schuld van een land is. Zo was Mexico vroeger ook niet blij met de Mexicaanse griep. Bovendien, wat doe je als een volgende variant in een al genoemd land opduikt?
De WHO heeft daarom een lijst gemaakt met de namen van Griekse letters. Die zijn redelijk bekend en neutraal. De vierde variant heet sindsdien niet meer de Indiase variant, maar de deltavariant. Die naam is bijzonder snel overgenomen. Een groot ‘succes’ dus … ook al kwam er vanuit de wetenschap enige kritiek op de keuze voor Griekse letters.
Inmiddels zijn er al diverse minder akelige varianten geweest na de uiterst besmettelijke deltavariant. In de vorm van de lambdavariant schijnt het coronavirus toch weer nieuwe wegen gevonden te hebben; in het oude systeem zou dat de Peruaanse variant geheten hebben.
NAVO-alfabet
Overigens komt Delta ook voor in het spelalfabet of telefoonalfabet van de NAVO uit 1956: Alpha, Bravo, Charlie, Delta. De IATA had in 1947 ook nog Beta op de lijst staan, maar die is gesneuveld; de woorden moesten tenslotte niet op elkaar lijken.
(Ironisch genoeg staat ook India in het NAVO-alfabet.)
Victor Charlie Charlie to Mike Sierra Foxtrot …
Driehoekige vorm
De vorm van de hoofdletter delta Δ bepaalt de meeste betekenissen ervan. Dat is al het geval bij de rivierdelta en alles wat ermee te maken heeft. Ook de volgende deltawoorden hebben een ‘driehoekige betekenis’:
deltateken: het teken Δ of δ
deltavorm, deltavormig: de vorm van een hoofdletter delta Δ (hebbend), een gelijkbenige driehoek
deltaplane, deltavleugel, deltavliegen, deltavlieger, deltavliegtuig, deltazeilen: (vliegen met) een vleugel, zeil of stel vleugels/zeilen met een driehoekige vorm (hanggliden, hangzweven, luchtzeilen, zeilvliegen); hier meer informatie over deltavliegen
deltametaal: legering van vooral koper en zink en wat ijzer; die drie vormen symbolisch een driehoek
deltamodel: schema van iets met een brede basis en een spitse top
deltaspier: driehoekige spier waarmee je je arm opheft
Rivierdelta
De vaakst gebruikte betekenis, de aardrijkskundige, werd in 1910 mooi omschreven in het Woordenboek der Nederlandsche Taal:
Eene aanslibbing of een geheel van aanslibbingen in den mond eener rivier en vervolgens: riviermonding, waarbij de rivier zich in armen splitst, waartusschen eilanden of schorren gevormd worden. De naam is ontleend aan den driehoekigen vorm van eene eenvoudige delta, overeenkomende met den vorm der hoofdletter delta.
Al in de klassieke oudheid werd bijvoorbeeld de Nijldelta zo genoemd; de driehoekig uitwaaierende monding van de Nijl werd dus al door de Grieken en Romeinen geassocieerd met de vorm van de Δ.
Grote rivieren als de Mississippi, de Niger, de Ganges, de Mekong en de Donau hebben allemaal een flinke delta. Dat geldt ook voor de Rijn, die in Nederland samen met de Maas en de Schelde een delta vormt. De Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden zijn van bovenaf goed als delta-eilanden herkenbaar.
Deltaplan, Deltawet en Deltawerken
Het Deltaplan is een ongekend groot en ambitieus plan dat in 1955 is voorgesteld. De Watersnoodramp van 1 februari 1953 had zoveel slachtoffers en schade veroorzaakt dat de zee in het kwetsbare deltagebied van Zuidwest-Nederland voorgoed ‘ingedamd’ moest worden.
In 1957 is de Deltawet door het parlement aangenomen. Tussen 1958 en 1997 kwamen tal van kleinere en grotere Deltawerken gereed, zoals de Brouwersdam en de Maeslantkering. Wie er alles over te weten wil komen, kan bijvoorbeeld terecht bij Deltapark Neeltje Jans op een voormalig werkeiland aan de Oosterscheldekering.
In 2005 is de Deltawet opgegaan in de Wet op de waterkering, waar de Waterwet inmiddels de opvolger van is.
De naam Deltaplan is zo’n begrip geworden dat een groot en veelomvattend plan nu ook vaak een deltaplan wordt genoemd. Een deltaplan voor het Noorden, voor het onderwijs, voor de jeugdzorg of voor de veehouderij bijvoorbeeld.
Van delta-arm tot zeedelta
De Woordenlijst (het Groene Boekje) en Van Dale bieden tal van samenstellingen met delta in de geografische betekenis.
delta-arm: een van de armen van een rivier die in een deltagebied uitmondt
deltabevolking: bewoners van een deltagebied
deltablues (of mississippideltablues): bluesstijl uit de Mississippidelta (overigens een moerasgebied landinwaarts, niet de rivierdelta in het zuiden)
delta-eiland: eiland tussen rivierarmen in een deltagebied
deltagebied: delta, laaggelegen gebied waar een of meer rivieren in meerdere armen uitwaaieren in zee (op de Okavangodelta na)
deltahoogte: dijkhoogte die met het Deltaplan samenhing (sinds 2005 geen officieel begrip meer; tegenwoordig is het overstromingsrisico de norm)
deltaland: laaggelegen land in of bij een rivierdelta
deltametropool: grote stad of clustering van steden in een deltagebied
Deltametropool: ‘Randstad-plus’, alle Randstedelijke agglomeraties bij elkaar gepositioneerd als metropool in internationaal perspectief; hoewel dat geen centraal overheidsbeleid (meer) is, is de Vereniging Deltametropool nog altijd actief
deltanatuur: natuur in een deltagebied
deltaregio: deltagebied, m.n. in bestuur en samenwerkingsverbanden
deltaschool: school die leerlingen pas op een voor hen geschikt tijdstip naar het beste onderwijstype en -niveau laat doorstromen (als metafoor)
deltastad: stad in of bij een rivierdelta
deltavorming: het ontstaan van een rivierdelta
buitendelta: onder water gelegen delta
havendelta: de havens in een delta in hun economische samenhang
moerasdelta: moerassig deltagebied
rivierdelta: delta, deltagebied
voordelta: zeegebied vóór een delta, bestaande uit ondiepten en geulen
zeedelta: aan zee gevormde delta
Voor de gein nog even wat woorden die puur toevallig ook delta bevatten: amandeltaart, behandeltafel, boedeltaxatie, modeltalent, roddeltante en zadeltas.
2 reacties op “Deltavariant in de delta: een Griekse letter in het Nederlands”
Dat was een zeer uitgebreid en interessant artikel over alles wat maar met Delta te maken heeft! Bedankt!
buitendelta is de opeenhoping van zand en slib, doorsneden met geulen, aan de zeezijde van een zeegat. een buitendelta ligt alleen bij extreem hoogwater onder water. voorbeeld is de Noorderhaaks bij Texel.