Mensen lijken niet op vogels. Toch kun je als mens een rare vogel, een uilskuiken of een vreemde eend zijn. Een overzicht van uitdrukkingen en vergelijkingen met vogels.
De rare vogel staat niet alleen: je hebt ook een vreemde vogel, een gekke vogel, een slimme vogel, een gladde vogel, een hippe vogel en een vrije vogel. En natuurlijk de vroege vogel: iemand die al vroeg op de dag z’n nest uit is en dingen gaat ondernemen.
Pechvogel
Vogel wordt al eeuwen voor mensen gebruikt. Vaak voor mannen, maar die associatie verschilt per combinatie: een rare vogel zal meestal een man zijn, terwijl de vroege vogel redelijk genderneutraal is. Dat geldt ook voor de pechvogel en de geluksvogel.
Al in 1710 stond ‘Het is een rare Vogel’ als voorbeeldzin in een woordenboek, meldt het Etymologisch woordenboek van Van Dale. Een ouder citaat komt uit een boek uit 1685, maar daar gaat het niet om beeldspraak: ’t Is een rare vogel, wijlmen hem weynigh siet. De oorspronkelijke betekenis van raar is ‘zeldzaam’, zoals je nog aan het Engelse rare ziet; later ging het ‘vreemd’ betekenen.
Rara avis
In zijn oerbetekenis komt de rare vogel uit het Latijn: rara avis. Al in de tweede eeuw dichtte Juvenalis over een rara avis in terris, nigroque simillima cygno: ‘een zeldzame vogel op aarde, precies zoals een zwarte zwaan’. In onder meer het Engels (waar naast a strange bird ook de Latijnse vorm rara avis gebruikt wordt) en het Nederlands ging die rare vogel al vroeg vreemde mensen aanduiden.
Rare vogels vinden we in meer talen. Ook in het Duits kan Vogel een “durch seine Art auffallender Mensch” zijn, zegt het woordenboek Duden. Als voorbeelden staan daarbij: ein lustiger, lockerer, komischer, seltsamer, schräger, linker Vogel. En in het Frans is un oiseau rare net zo goed een bekend begrip; het bestaat niet alleen als uitdrukking, maar er is ook een film met die titel en er zijn verschillende liedjes die zo heten.
Vergelijkingen
Vogels en hun uiterlijk en gedrag hebben tot bijzonder veel vaste vergelijkingen geleid. Je kunt mensen bijvoorbeeld op de volgende manieren typeren:
een dappere dodo, het lelijke eendje, een vreemde eend in de bijt, een domme gans, haantje-de-voorste, een kip zonder kop, een lekker kippetje, een koekoeksjong, een paradijsvogel, een witte raaf, een rare sijs, een rare snoeshaan, tortelduifjes, een uilskuiken, een blinde vink, een luistervink, een zwarte zwaan
In de volgende vergelijkingen figureren ook vogels:
- zo grijs als een duif
- ze is net een ekster (iemand die van glimmende dingen houdt)
- zo fris als een hoentje
- lopen als een kievit
- zo vals zingen als een kraai
- zo doof als een kwartel
- zo zat als een meeuw
- een stem als een nachtegaal
- zo trots als een pauw
- zo zwart als een raaf
- stelen als de raven
- snipverkouden
- zo vrij als een vogel (in de lucht), vogelvrij
Uitdrukkingen
En dan zijn er nog diverse uitdrukkingen waarin vogels de hoofdrol spelen. Ik heb opgesomd wat volgens mij (vrij) algemeen bekend is:
- onder iemands duiven schieten
- een vette gans bedruipt zichzelf
- daar kraait geen haan naar
- kip, ik heb je
- de kip met de gouden eieren slachten
- er was geen kip
- van een kale kip kun je niet plukken
- er als de kippen bij zijn
- met de kippen op stok gaan
- als de vos de passie preekt, boer pas op je kippen
- dank je de koekoek
- dat haal je de koekoek
- een vliegende kraai vangt altijd wat
- kind noch kraai hebben
- iemand blij maken met een dooie mus
- de mussen vallen van het dak
- de ooievaar is geweest
- struisvogelpolitiek
- elk meent zijn uil een valk te zijn
- een uiltje knappen
- op het vinkentouw zitten
- luistervinkje spelen
- in mei leggen alle vogels een ei
- de vogel is gevlogen
- aan de veren kent men de vogel
- beter één vogel in de hand dan tien in de lucht
- elk vogeltje zingt zoals het gebekt is
- een vliegende vogel vangt altijd wat
- vogeltjes die vroeg zingen, zijn voor de poes
- zwaan-kleef-aan
- zwanenzang
- één zwaluw maakt nog geen zomer
Aanvullingen? Reageer hieronder!
Dit artikel is geïnspireerd door een radio-uitzending over vogels, waar ik als taalexpert iets mocht komen vertellen. Zo af en toe mag ik komen opdraven in de media.
3 reacties op “Rare vogels in de taal”
Eksterogen hebben
Ik hoorde vandaag toevallig iemand in een podcast Rutger Hauer een snippenschieter noemen (hier op ongeveer min 8 minuten), blijkbaar zoiets als een “rare snuiter”. Die was nieuw voor me.
Zo dood als een dodo.
Haantje de voorste.
Un oiseau d’ un jour.