Umlaut, dat is toch iets typisch Duits? De puntjes op Köln en pünktlich lijken typisch iets van onze oosterburen, die van lang niet langer maar länger maken. Toch is umlaut een taalkundig verschijnsel dat ook in het Nederlands voorkomt. Kijk maar naar lengte, een afleiding van lang.
De klankveranderingen die taalkundigen ‘umlaut’ noemen, zijn in het Nederlands niet meer productief, zoals dat heet. Maar in het verleden zijn er wel woorden op die manier ontstaan die we nog steeds gebruiken.
Bij sommige woorden is het verband makkelijk te bedenken, zoals bij lang en lengte en ook verlengen; bij andere had ik me nooit gerealiseerd dat ze met elkaar samenhangen, zoals lam en belemmeren, en varen en veer. Kijk maar eens welke verbanden er nieuw voor je zijn:
- getal – tellen
- half – helft
- hals – omhelzen
- hand – behendig
- hangen – hengel
- kant – kentering
- krank – krenken
- lam – belemmeren
- lang – lengte – verlengen
- man – mens
- stad – steden
- stand – bestendig
- stang – stengel
- strak – strekken
- tam – temmen
- varen – veer
- vast – vesting
- waken – wekken, wekker
- water – wetering
Meestal is het de a die in een e verandert, maar soms wordt het zelfs een i:
- mank – verminken
En ook de o verandert soms:
- spoor – speuren
- vol – vullen
Altijd leuk om uit te leggen! 😁 Goed gedaan! Beetje flauw: formeel is de relatie tussen vol en vullen geen werking van umlaut maar eerder het uitblijven van umlaut, namelijk de a-umlaut van /u/ naar /o/ die wel in *fulna- naar vol optreedt maar niet in vullen
— Dr Peter-Alexander Kerkhof (@Oldfrankishphil) December 23, 2019
Een aan umlaut verwant verschijnsel dat ook niet meer productief is, is trouwens ablaut. Dat is de klinkerverandering die je vooral bij sterke werkwoorden tegenkomt, zoals nemen – nam – genomen. Een lange lijst daarvan vind je bij Onze Taal.
Dit verhaal heb ik ook op de radio verteld, bij De Taalstaat op NPO Radio 1. Ik vind het leuk om iets over het Nederlands uit te leggen, dus ook in de media.
2 reacties op “Lang – lengte: umlaut in het Nederlands”
Is “deur – door ” er ook zo een ?
Nee, deur en door zijn niet met elkaar verwant.