Het Duitse leenwoord überhaupt heeft ongeveer deze betekenissen: ‘alles in aanmerking genomen’, ‘tenminste’, ‘eigenlijk’. Een exact Nederlands synoniem is er niet.
Überhaupt is een leenwoord dat we graag gebruiken omdat er geen Nederlandse tegenhanger voor bestaat die altijd past. De precieze betekenis hangt ook van de zin af. Het duidelijkst zijn de voorbeelden en betekenissen die Van Dale Hedendaags Nederlands geeft. Dat woordenboek noemt drie gebruikswijzen met hun synoniemen (ongeveer):
- ‘over het algemeen, alles in aanmerking genomen’ (synoniem: sowieso, hoe dan ook): ‘Het is daar überhaupt niet zo duur.’
- ‘tenminste’: (synoniem: althans): ‘Als ik daar überhaupt nog tijd voor heb.’
- ‘eigenlijk’: ‘Begrijpt hij überhaupt wel waar het over gaat?’
Andere woordenboeken noemen als betekenisomschrijving nog ‘helemaal’, ‘ongeacht de context’, ‘in feite’, ‘toch’, ‘toch eigenlijk’, ‘eigenlijk wel’.
Nadruk
Het verschil met de Nederlandse pendanten is dat je überhaupt midden in de zin altijd wel kunt benadrukken, terwijl dat bij woorden als tenminste, althans en eigenlijk zelden mogelijk is. Vandaar dat je bijvoorbeeld in de eerste zin überhaupt (met nadruk) niet kunt vervangen door al met al (zonder nadruk), terwijl dat laatste wel ‘alles in aanmerking genomen’ betekent. En dat kun je dan weer wel in die zin gebruiken, maar niet op precies dezelfde plek. Je zou eerder zeggen: ‘Alles in aanmerking genomen is het daar niet zo duur.’
Zie ook:
- Team Taaladvies: überhaupt
- INT: überhaupt in het ANW (alleen citaten)
