Van de ‘hangmat’ (uit ‘hamaca’) tot de o in ‘avontuur’: herinterpretatie van vreemde woorden heeft heel wat sporen nagelaten. Op 2 december vieren we voortaan de Dag van de Volksetymologie!
Het begon met een tweet van Oscar Kocken: dozijn komt van ‘doos eieren’.
Hoe oud waren jullie toen jullie leerden dat ‘dozijn’ gewoon een verbastering is van ‘doos eieren’?
— Oscar Kocken (@OscarKocken) August 7, 2021
Dat leidde tot wilde vervolgideeën over de herkomst van dozijn.
Klopt. De duodoos. En doordat mensen bij eierdozen meestal aan twaalf eieren denken, is de betekenis uiteindelijk verschoven van twee naar twaalf. Er is zelfs een tv-programma genoemd naar die opmerkelijke verschuiving: 2 voor 12.#volksetymogie pic.twitter.com/h06eTQSMm9
— Sjaak Keuvelaar (@dekeuf) August 7, 2021
En vervolgens was het onvermijdelijk dat 2/12 de Dag voor de Volksetymologie moest worden.
Zullen we 2/12 uitroepen tot Dag van de #Volksetymologie?
— Wouter van Wingerden (@doetietsmettaal) August 7, 2021
Wat is volksetymologie?
Opzettelijk een verhaal verzinnen bij een woord, zoals hierboven bij dozijn, is niet de oorspronkelijke betekenis van ‘volksetymologie’. Het gaat van oudsher om een collectieve, min of meer onbewuste herinterpretatie van een vreemd woord, vaak een woord dat uit een andere taal is geleend.
Het bekendste voorbeeld is hangmat: een mat-achtig ding dat je tussen twee punten ophangt en waar je in kunt liggen. Het had bijna als omschrijving verzonnen kunnen zijn, een doorzichtige samenstelling van hang en mat. Maar het ding heette in het Spaans hamaca (een leenwoord uit een Caribische taal). Die hamaca is vervormd tot iets wat zinniger leek: de hangmat.
Grip op een woord
Zo’n vervorming om meer grip op het woord te krijgen, dát is volksetymologie. Bekende associaties die een raadselachtig woord oproept, worden in de vorm ervan verwerkt. Zo was avontuur ooit aventuur, maar schijnt er nu iets van een avond-uur in door (daar komt die o vandaan).
Meer voorbeelden:
- ansjovis (van het Spaanse/Portugese meervoud anchovas)
- eekhoorn (beïnvloed door eik en hoorn, maar er niet mee verwant)
- gaanderij (van galerie/galerij)
- rederijker (van retorica + -er)
- scheurbuik (van skyrbjúgr): “Het Oudnoordse woord is samengesteld uit skyr ‘zure melk’ en bjúgr ‘gezwel’: de ziekte werd toegeschreven aan het langdurige gebruik van skyr, de oude Noorse scheepskost tijdens lange zeereizen”, zegt het EWN
- veelvraat (via het Duits van een oud Noord-Germaans woord fjeldfross, ‘bergkater’)
- zondvloed (Duits Sintflut; eerste deel is een oud Germaans woord sin‘aanhoudend, langdurig’, maar later geassocieerd met (straf voor de) zonde: Sündflut)
In andere talen speelt volksetymologie net zo goed een rol, en zulke vervormde woorden zijn ook wel in onze taal terechtgekomen. Het Latijnse duellum was bijvoorbeeld een oude vorm van bellum (‘oorlog’). Dit duel is later geherinterpreteerd als ‘tweegevecht’ door de associatie met duo. Een ander ‘twee’, het Duitse zwei, heeft voor de w in Zwiebel ‘ui’ gezorgd; die zat er van oorsprong niet in (vergelijk Oost-Nederlands siepel en Italiaans cipolla).
De volksetymoloog uithangen
Zelf voor volksetymoloogje spelen is natuurlijk nog leuker, gewoon, als het je zo uitkomt. Je komt een woord tegen en je verklaart het op een manier die in jouw straatje past. Ik bezondig me daar ook weleens aan.
Wist je dat ‘smerig’ is afgeleid van ‘smeerkaas’? Een van de weinige dingen die ik echt uitgesproken goor vind. #volksetymologie 🤮
— Wouter van Wingerden (@doetietsmettaal) April 27, 2021
Mijn #volksetymologie van 'beletten':
— Wouter van Wingerden (@doetietsmettaal) April 15, 2021
De hoogste top van Estland (318 m) is zes meter hoger dan die van Letland (312). De Letten gingen daarom een uitkijktoren bouwen, maar die kwam nooit af en is inmiddels gesloopt. https://t.co/OpaFLhXryl
Het kan voor de grap zijn, maar soms zie je serieuze verbanden die er etymologisch helemaal niet zijn. Bepaalde gelijkenissen zijn toevallig, maar te treffend om er niet over door te mijmeren.
Ok taalkundigen wat is de etymologische wortel van manier? Man? In het Engels? Mannerism? Dat zou echt veel verklaren. Normen ombuigen is wel heel lastig als wat we normaal (norm-male?) vinden zelfs qua woord aan de dominante groep vastzit @DingemanseMark @Allesistaal @punchmaria
— Dr Claartje Vinkenburg (@ClaartjeJV) October 6, 2021
Kortom: volksetymologie stemt vrolijk en tot nadenken (lelijke zin, maar je begrijpt wat ik bedoel).
Jouw volksetymologie
Ken je een mooi verhaal over een volksetymologisch vervormd woord? Of welk niet-bestaand verband wil jij op de Dag van de Volksetymologie toch graag leggen?
7 reacties op “2 december: Dag van de Volksetymologie”
Wat dacht je van emancipatie die evrouwcipatie wordt omdat iemand denkt dat het over mannen gaat?
Of ombudsvrouw, terwijl het man in ombudsman niets met mannen te maken heeft.
Jan-Willem, als scandinavist achterhaal ik moeiteloos dat het Zweedse woord ‘ombudsman’ wel degelijk een samenstelling met -man’ is: https://www.saob.se/artikel/?unik=O_0569-0162.59Tt&pz=5
In mijn familie zetten we graag de tanden in een bijtkoek.
acht – nacht
huit – nuit
Ik verzamel al een tijdje Nederlandse eggcorns op mijn blog (ik heb er vooralsnog geen goed Nederlands woord voor), waar volksetymologie vaak een flinke vinger in de pap heeft: https://drabkikker.com/2016/05/20/eggcorns/
Engels herstory