hangmat

2 december: Dag van de Volksetymologie

Van de ‘hangmat’ (uit ‘hamaca’) tot de o in ‘avontuur’: herinterpretatie van vreemde woorden heeft heel wat sporen nagelaten. Op 2 december vieren we voortaan de Dag van de Volksetymologie!

Het begon met een tweet van Oscar Kocken: dozijn komt van ‘doos eieren’.

Dat leidde tot wilde vervolgideeën over de herkomst van dozijn.

En vervolgens was het onvermijdelijk dat 2/12 de Dag voor de Volksetymologie moest worden.

Wat is volksetymologie?

Opzettelijk een verhaal verzinnen bij een woord, zoals hierboven bij dozijn, is niet de oorspronkelijke betekenis van ‘volksetymologie’. Het gaat van oudsher om een collectieve, min of meer onbewuste herinterpretatie van een vreemd woord, vaak een woord dat uit een andere taal is geleend.

Het bekendste voorbeeld is hangmat: een mat-achtig ding dat je tussen twee punten ophangt en waar je in kunt liggen. Het had bijna als omschrijving verzonnen kunnen zijn, een doorzichtige samenstelling van hang en mat. Maar het ding heette in het Spaans hamaca (een leenwoord uit een Caribische taal). Die hamaca is vervormd tot iets wat zinniger leek: de hangmat.

Grip op een woord

Zo’n vervorming om meer grip op het woord te krijgen, dát is volksetymologie. Bekende associaties die een raadselachtig woord oproept, worden in de vorm ervan verwerkt. Zo was avontuur ooit aventuur, maar schijnt er nu iets van een avond-uur in door (daar komt die o vandaan).

Meer voorbeelden:

  • ansjovis (van het Spaanse/Portugese meervoud anchovas)
  • eekhoorn (beïnvloed door eik en hoorn, maar er niet mee verwant)
  • gaanderij (van galerie/galerij)
  • rederijker (van retorica + -er)
  • scheurbuik (van skyrbjúgr): “Het Oudnoordse woord is samengesteld uit skyr ‘zure melk’ en bjúgr ‘gezwel’: de ziekte werd toegeschreven aan het langdurige gebruik van skyr, de oude Noorse scheepskost tijdens lange zeereizen”, zegt het EWN
  • veelvraat (via het Duits van een oud Noord-Germaans woord fjeldfross, ‘bergkater’)
  • zondvloed (Duits Sintflut; eerste deel is een oud Germaans woord sin‘aanhoudend, langdurig’, maar later geassocieerd met (straf voor de) zonde: Sündflut)
veelvraat
De veelvraat.

In andere talen speelt volksetymologie net zo goed een rol, en zulke vervormde woorden zijn ook wel in onze taal terechtgekomen. Het Latijnse duellum was bijvoorbeeld een oude vorm van bellum (‘oorlog’). Dit duel is later geherinterpreteerd als ‘tweegevecht’ door de associatie met duo. Een ander ‘twee’, het Duitse zwei, heeft voor de w in Zwiebel ‘ui’ gezorgd; die zat er van oorsprong niet in (vergelijk Oost-Nederlands siepel en Italiaans cipolla).

De volksetymoloog uithangen

Zelf voor volksetymoloogje spelen is natuurlijk nog leuker, gewoon, als het je zo uitkomt. Je komt een woord tegen en je verklaart het op een manier die in jouw straatje past. Ik bezondig me daar ook weleens aan.

Het kan voor de grap zijn, maar soms zie je serieuze verbanden die er etymologisch helemaal niet zijn. Bepaalde gelijkenissen zijn toevallig, maar te treffend om er niet over door te mijmeren.

Kortom: volksetymologie stemt vrolijk en tot nadenken (lelijke zin, maar je begrijpt wat ik bedoel).

Jouw volksetymologie

Ken je een mooi verhaal over een volksetymologisch vervormd woord? Of welk niet-bestaand verband wil jij op de Dag van de Volksetymologie toch graag leggen?

7 reacties op “2 december: Dag van de Volksetymologie”

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Scroll naar top
Wouter van Wingerden doet iets met taal draait op SYS Platform SYS Platform - Platform voor Coaches & Opleiders